„Czy pamięć wystarczy w XXI wieku?”  - to tytuł tegorocznej międzynarodowej konferencji edukacyjnej, organizowanej co dwa lata przez Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Tłem do dyskusji były obserwowane współcześnie kryzysy, niepewność, polaryzacja, nasilanie się radykalizmów oraz innych niepokojących procesów.

Ponad 150 ekspertów – badaczy, muzealników, nauczycieli, przedstawicieli miejsc pamięci i różnych organizacji, zajmujących się w swojej pracy tematyką historii i pamięci o II wojnie światowej, Auschwitz, Holokauście i innych ludobójstwach spotkali się w dniach 30 czerwca – 2 lipca 2025 roku by zastanowić się nad stanem pamięci i jej rolą w obliczu wyzwań, które stawia przed nami współczesność.

– Musimy jako myślący ludzie przerwać spiralę nienawiści. Bo w waszych rękach jest przyszłość świata. A więc – nie bać się! – tymi słowami Ocalałych z Auschwitz zaczęła się konferencja. (Film ze słowami Ocalałych: https://www.youtube.com/watch?v=xZGwVzuCjV8)

Konferencja odbyła się w roku, w którym przypada 80. rocznica wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz, a także 20-lecie istnienia MCEAH, utworzonego z woli Ocalałych.

– Jesteśmy Centrum – miejscem spotkań, dialogu, refleksji i działania. To stąd rozciąga się widok zarówno na były obóz Auschwitz, jak i na współczesny świat. Wierzymy, że właśnie tu powinny rodzić się pytania i pomysły, jak mierzyć się z nienawiścią, której echo wciąż brzmi wokół nas. Jesteśmy edukacją – ponieważ pomagamy ludziom w osobistym spotkaniu z historią Auschwitz i Szoa. To spotkanie zmienia – nie tylko rozumienie przeszłości, ale i spojrzenie na teraźniejszość – powitał zgromadzonych dyrektor MCEAH Andrzej Kacorzyk.

– Wydaje mi się, że pamięć powinna stawiać pytania, przede wszystkim mnie samemu. I to na ogół będą pytania bardzo trudne, bez jednoznacznych odpowiedzi. To jest wówczas taka pamięć, która dojrzewa i która rodzi ten moralny niepokój o mnie samego, o moje miejsce, o to, co robię, albo czego nie robię, o tym, czym się przejmuję, a czym nie, o całe moje zaangażowanie i w pewnym stopniu ogólnie sens przestrzeni mojego życia. Wówczas ta pamięć może coś naprawdę zmienić, coś podsunąć, podpowiedzieć, wzmocnić, ugruntować pewne decyzje – podkreślił dyrektor Muzeum Auschwitz dr Piotr M. A. Cywiński.

Panel dyskusyjny o uprzedzeniach w badaniach historycznych, pamięci i edukacji wywołał ożywioną dyskusję o pozycyjności badacza i edukatora oraz dążeniu do obiektywności. Dzień zamknęła sesja krótkich referatów, przedstawiających najnowsze badania nad losami ofiar prześladowanych przez nazistowskie Niemcy – zarówno wybranych grup ofiar, jak i całych społeczeństw doświadczonych traumą wojny.

Drugi dzień konferencji skupił się na zagadnieniu pamięci zbiorowej i jej funkcjonowaniu we współczesnych różnorodnych społeczeństwach. Dyskusja panelowa o takim tytule podkreśliła wielokierunkowy charakter pamięci zbiorowej, rozumianej z perspektywy socjologicznej jako produkt wielości indywidualnych doświadczeń. Kolejna dyskusja pozwoliła wsłuchać się w głosy mniejszości i zastanowić się nad tym, jak narracje mniejszościowe funkcjonują w obliczu opowieści dominujących i sprzeciwiają się marginalizacji i wypieraniu.

Następnie uczestnicy konferencji mieli możliwość spotkania się w małych grupach wokół przykładów dobrych praktyk w dziedzinie pamięci, pojednania, edukacji pokojowej, przeciwdziałania dyskryminacji oraz inkluzji. W tej części swoje projekty mogli zaprezentować przedstawiciele Homo Faber z Polski, Aegis Trust z Rwandy, Pink Triangle Legacies z USA, Domu Anny Frank z Niderlandów, Terraforming z Serbii oraz Muzeum Auschwitz.

W trzecim dniu konferencji dyskusja zmierzała w kierunku przyszłości. Pierwszy panel dotyczył trudniej pamięci o zbrodniach i jej roli w dobie kryzysu. Podczas kolejnej sesji uwaga skupiła się na procesach dzielenia się pamięcią i kształtowaniu opowieści o przeszłości z poziomu instytucjonalnego. Paneliści zgodnie podkreślili  potrzebę zwrócenia większej uwagi na optykę odbiorcy, która definiuje sposób rozumienia zarówno miejsca, jak i przekazywanej opowieści.

Finałowa dyskusja próbowała dać odpowiedź na pytanie dotyczące przyszłości pamięci z perspektywy globalnej.

– Nie udało nam się odpowiedzieć na pytanie, postawione w tytule konferencji. Ale też nie takie było założenie. O wiele bardziej znaczące było wspólne szukanie odpowiedzi – tak konferencję podsumowała Nataliia Tkachenko, która była jedną z koordynatorek konferencji w MCEAH.

Podczas konferencji wręczono także nagrody „Gdyby zabrakło dziesięciu…”, które otrzymują wolontariusze oraz przedstawiciele instytucji wspierających wolontariat w Miejscu Pamięci.